Halk arasında Çarşı Cami olarak da bilinen Cihanoğlu Mustafa Ağa Camii, 1584 yılında mescit olarak yapılmış ve Cihanzâde Halil Bey zamanında (1773) cami çevrilmiştir.  Cihanzâde İbrahim Bey zamanında (1790) onarım gören cami son şeklini Cihanzâde Mustafa Ağa zamanında (1834) almıştır. Mustafa Ağa, Cami’nin onarımı sırasında medrese ve şadırvan ilave ettirerek külliye’ye çevirmiş. Caminin kapısında Hicri 1250/Miladi 1834 tarihi yazmaktadır. Bugün yapılardan cami, şadırvan ve İbrahim Ağanın yaptırdığı sebil ayakta kalmıştır.

Osmanlı Türkçesi ile Celî ta’lik ile hak edilmiş olan Kitabe, manzum şiir halde şadırvana yerleştirilmiştir.

Bu kitabeye ek olarak “İşte bu tarihte nakoldu Pazar” ifadesini kullanmış. Mustafa Ağa, Sobuca’nın geleneksel pazarının Hicri 1252/ Miladi 1836-37 yılında Koçarlı’ya taşımıştır. Bugün bu geleneksel pazar Çakırbeyli mahallesinde gerçekleştirilse pazarın yeri çevresel ve tarihi dokusu ile Cincin kalesidir.  

Şadırvan üzerinde 1834’teki onarımı sırasında yerleştirilen Cihanzâde Hacı Hasan kızı Fatma Hanım çeşme kitabesi şöyledir:

        Ayrıca Posacızade Mustafa Ağa (Abdülaziz Efendinin Torunu) vakfiyesinde, Cihanzâde Mustafa Ağa’nın vefatından sonra H. 1293/ Miladi 1876 tarihinde medrese, cami ve suyollarını tamir ettirdiğinden bahseder. 2005 yılında yapılan restorasyon çalışmaları sonucu özgün durumuna kavuşturulmaya çalışılmış ve başarılı bir onarım geçirmiştir. Bu restorasyondan dolayı Aydın vakıflar bölge müdürlüğü takdire hak ediyor. Günümüzde cami ibadete ve ziyarete açıktır. Aydın’da görülmesi gereken önemli destinasyonlardandır.

Cami harim, son cemaat yeri ve minareden oluşmaktadır. Son cemaat yeri harimin etrafında “U” şeklinde bir plana sahiptir. Güney duvarlarında ise birer mihrabiyelere yer verilmiştir. Son cemaat yerinde bulunan bu mihrabiyeler de Türk-İslam sanatında sıklıkla karşılaştığımız bitkisel ve geometrik desenler görürüz. Caminin dış cepheleri süsleme açısından mütevazı bir görünüm sergilemektedir. Bu mütevazılıği yapının içinde göremeyiz.

Yapının güneybatı köşesinde yükselen Minare, kare kaideli, silindirik gövdeli ve tek şerefelidir. Minare petek, külah ve âlem ile sonlanmaktadır. Cami ve minare kaidesi, kırma taş ve tuğla malzeme, minare gövdesi ise Osmanlı’nın klasik döneminde kullanılan malzemesi düzgün kesme taştan yapılmıştır.

Caminin kuzeyinde bulunan Şadırvan, yarım daire planlı ve kabartma tekniğiyle mermer malzemeden yapılmıştır. Şadırvan, Aydın Cihanzâde Abdülaziz Efendi külliyesinde bulunan şadırvan gibi barok üslupta ve ailenin ikinci önemli su yapılarındandır. Şadırvanın üst panolarında kitabe, alt ve orta bölümlerinde tasvirler bulunmaktadır. Şadırvan panolarında çiçek, çift başlı kartal, gül goncaları, kâse, kozalak, sarkan perdeler, kubbeli mekânlar, Selvi ağaçları, kartalın tavşanı avlama sahnesi, kubbeyle örtülü İstanbul Selatin Cami tasvirlerine yer verilmiştir. Şadırvan’da bulunan tasvirler; zarafet, bolluk, bereket, güç ve kudret, İstanbul özlemi, sonsuzluk ve ölüm temalıdır. Bu temaları seçmeleri şüphesiz bölgenin varlıklı ayânları olmaları ve halk üzerinde otorite kurma arzusudur. Aynı zamanda yöre halkı üzerinde kontrolü sağlamak için ailenin bir mit-efsanesi de bulunmaktadır. Şüphesiz bir dönem efsaneler propaganda amaçlı kullanılmıştır. Bu efsane de bunlardan biridir. Bu süsleme özelliklerini sembol, mimarlık, sanat ve tarih okur-yazarlığı ile değerlendirildiğinde ise: eser, Cihanzâde ailesinin yaşantısının en önemli bağlantılarından olan âyanlık (İstanbul), ticaret, güç ve kudretlerinin sanatta yansımasının güzel estetize edilmiş bir örneğidir. Ahmet Tanpınar: zamanın ve mekânın mevcudiyeti insanla mümkündür, der. Zamanla Koçarlı toplumu, eserle duyusal ve duygusal bağ kurmuştur. Halk, bu duygusal maneviyat ile bu tarihi camii sahip çıkmaktadır.

Harimin kuzey cephesinde bulunan taç (giriş) kapısı vardır. Kapının üzerinde الله  “Allah” ve altında Hicri 1250 tarihi yazılıdır. Bitkisel ve geometrik desenler bulunan Kapı, iki kanatlı olarak kündekâri tekniğiyle yapılmıştır. Yöre halkına göre kapıyı dağ köylerinden getirilen dülgere yaptırılmıştır.

Harim mekânı kürsü, mihrap, minber ve kadınlar mahfilinden oluşmaktadır. Harimin ikinci katında boş yer kalmayacak şekilde tasvirlere yer verilmiştir. Dış cephelerdeki mütevaziliği burada görmüyoruz. İkinci katta doğu duvarında çiçek motifli bir halı, konsol üzerinde duran iki vazo içinde güller, karanfil ve ayva, bir madalyon içerisinde bir demet çiçek resmedilmiştir. Kıble duvarında sarı kurdeleli bir demet çiçek, sarkan perdeler arasında kâse içerisinde kesilmiş karpuz ve üzerinde bıçak, sarkan perdeler arasında bir çiçek demeti ve armut resmedilmiştir. Batı duvarında daire içerisinde bir demet çiçek, konsol üzerinde orta da duran kulplu vazo içerisinde çiçekler ve elma yığını, selvi ağacı ve çiçek işlenmiş halı resmedilmiştir. 

Yapının doğu duvarında kemer içerisinde bir evin penceresinden seyrediliyor havası veren toplanmış perdeler arasında İstanbul Halici ve Boğazı tasvir edilmiştir. Arka fonda ise evler, ağaçlar ve denizde hareket halinde gemiler resmedilmiştir. Osmanlı arşiv belgelerinde müellefi bilinmese de Koçarlı halkı arasında İtalyan bir ressam tarafından yapıldığı rivayet edilmektedir.

Yapının batı duvar yüzeyinde kemer içerisine toplanan perde arasından yine İstanbul resmedilmiştir. Deniz üzerinde hareket halinde gemiler, gerisinde yeşil bir ova ve evlerden oluşan bir resim bulunmaktadır. Resimde hareketi sağlamak için perspektif ve üç boyutlu görünüm verilmiş.

Harim mekânın ikinci katında sıklıkla perde, kavun, armut, elma, kiraz, erik, çilek, incir motiflerine yer verilmiştir. Bu meyveler bölge de bolca yetişen ve bölge halkının geçim kaynaklarıdır. Madalyonlar içerisinde “Allah, Muhammed, Ebubekir, Osman, Ömer, Ali” isimleri yazılıdır. Kubbeye geçilen bir kuşak içerisinde cami, sebil, konak, kale, yel değirmeni, ev, çam ve selvi ağaçlarının bulunduğu doğa manzaraları resmedilmiştir. Bu tasvirler dönemin Osmanlı mimarisi özelliğini taşıyan Ege yöresi izleri taşımaktadır.

Kıble duvarı ortasında yer alan mihrap; Yarım daire planlı ve yuvarlak kemerlidir. Mihrap ahşap malzemeden oyma ve kabartma tekniğiyle yapılmıştır. Mihrapta yapraklar, vazo içerisinde çiçek demetleri ve palmet motifleri görülmektedir. Mihrapta en dikkat çekici süsleme ise dikdörtgen bir çerçeve de “Mekke Şehri” tasviri bulunmaktadır. Taçlık kısmında كلما دحل عليها زكريا المحراب  “Kellema dahale aleyha zekeriyye’l-mihrap” yazılıdır. Mekke tasvirinde Mescid-î Haram’ın ortasında Kâbe ve etrafında şehir evleri bulunmaktadır. 

Mihrabın sağında bulunan minber mermer malzemeden yapılmıştır. Minber; kapı, korkuluk, aynalık ve köşk kısımlarından oluşmaktadır. Minber üzerinde Barok üslupta kabartma ve ajur tekniğiyle vazo da çiçekler, yapraklar, selvi ağaçları, gül goncaları, çiçekler, palmet, kâse içerisinde meyveler, nar ve mühr-i Sûleyman, perde, sivri kemerli nişler, çadırlar, tek kubbeli, iki minareli ve iki şerefeli İstanbul cami tasvir bulunmaktadır.

Mihrabın solunda bulunan kürsü ise mermer malzemeden yapılmıştır. Minbere benzer süslemelere burada da yer verilmiştir. 

Aydın Bölgesinde Cihanzâde ailesi çok sayıda eser inşa ettirmişlerdir. İnşa ettirdikleri eserleri on iki vakıf kurarak her dönem bunların bakım ve onarımlarının yapılmasını sağlamışlardır. Hepsine rahmetle anıyoruz.

Dr. İlker Gümüş

#olayaydın #aydın #sanat #sembol #mimarlık #sanat #tarih #okur-yazarlığı