BİR ÂYAN KULESİ:

KOÇARLI CİHANOĞLU KULESİ

Roma İmparatorluğu’nun yıkılması, merkezî otoritenin ve askerî araçların yetersizliği geniş kapsamlı bir değişim ile yoğun güvenlikli Orta Çağ tahkimatlarının çıkmasına yol açmıştır. Lord kulelerinden önce köy kiliseleri birkaç uyarlama ile birlikte savunma yapısı hâline getirilmiştir. Kilisedeki pencerelerin boşluklar hâlinde sıralanması, kapıların güçlendirilmesi ve çan kulesinin bir gözetleme terası olarak değerlendirilmesiyle donjon olarak kullanılan kilise ve katedraller kalelere dönüştürülmüştür. Orta Çağ Avrupa kiliseleri köy mezarlığının duvarı ile çevrilip savunmaya uyarlanmış bir dış hat olarak kullanılmıştır. Zamanla iki tür tahkimat ortaya çıkmıştır. Piskoposluğun girişiminden kaynaklanan kentsel tahkimatlar ve lordların girişiminde düşmana karşı savunmasız olan köylüyü ve tarım arazilerinin korunmasını amaçlayan kırsal tahkimatlar bunlar arasında yer almaktadır.

Latin kastrumundan ve onun küçücük castellumundan gelen kale terimi, müstahkem bir bina, yerel lord için bir yerleşim yeri, tehlike durumunda lordun nüfusuna barınak sağlayan, politik ve ekonomik bir merkezi ifade etmiştir. Çoğu zaman yapay ya da doğal oluşum tepe üzerinde bir platform oluşturularak düzlenmiştir. Platformun ortasında bir gözlem kulesi; çoğunlukla lord ve ailesinin, birkaç savaşçısının ve bazı hizmetkârlarının yaşadığı müstahkem ev olarak hizmet veren yer olarak tasarlanmıştır. Bu binalar Avrupa’da kule donjon, zindan, keep, odel, dunio, domus, domicilium veya castellum gibi diğer kelimelerle de adlandırılmıştır. Genellikle bu kuleler, Lordların bölge halkını otorite kurmak ve gücünü göstermek için inşa etmişlerdir. Lord, kulesinde yiyecek-içecek, bürokratik, atların bakımı ve çamaşırların yıkanması gibi hizmetliler görevlidir.

Anadolu’da Helenitik dönemden itibaren savunma, gözetleme ve haberleşme amaçlı kuleler inşa edilmiştir. Anadolu’daki kuleler genellikle antik rota ve stratejik bölgelerde yükselmektedir. Selçuklu döneminde Lord malikânelerine benzer şekilde “Ahmedek” adı verilen Selçuklu kentlerinin sur, hendek ve kule savunma tesisleri tahkim edildiği de bilinmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş döneminde Anadolu’ya tecrübe kazanması için gönderilen şehzadelerin Bizans ve Selçuklu Dönemi’nde bilinen Orta Çağ Avrupası’nın anlayışında kule tahkimleri inşa ettirmişlerdir. Yerel yönetici âyân ailelerine Osmanlı şehzadelerinin kuruluş döneminde benimsedikleri bu kule tahkimleri ve Orta Çağ feodal lordlarının malikâneleri, Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde bölgelerinde kargaşanın verdiği endişe ve korunma isteği nedeniyle ilham kaynağı olmuştur. Kırsal bölgedeki yerel âyân aileleri kendilerini savunmak, tahıllarını depolamak, halkın üzerinde güç ve saygınlık sembolü olarak kullanmak için konaklarının yanına kule tahkimleri inşa ettirmiştir. Koçarlı ilçe merkezinde inşa edilen Cihanzâde İbrahim Ağa Kulesi bu amaçla yapılmış yapılardandır.

Cihanzâde Kulesi, ailenin yedinci kuşağı olan Cihanzâde İbrahim Ağa (Cihan bin İbrahim bin Abdülaziz bin Mehmet bin Mehmet bin Halil Ağa bin İbrahim Ağa) tarafından 1763-64 yıllarında yaptırılmıştır. Kule, Koçarlı ilçesi Yeni Mahalle, Kule sokakta, aileye ait ev (konak) ve çeşmenin de bulunduğu yüksek duvarlı bir avlu içinde yer almıştır. Koçarlı halkı tarafından renginden dolayı Kızıl Kule olarak da adlandırılmıştır. Ailenin anlatımlarında avlu içinde at ahırı, samanlık, hizmetli odaları, depo vb. yapı müştemilatının olduğu, bunlar maalesef günümüzde mevcut değildir. Konak ise 1940 yılında çıkan yangında yıkılmıştır. Kulenin iç süsleme tezyinatı ise Barok anlayışındadır.

Cihanzâde İbrahim Ağa’nın Koçarlı’daki konak-kule müştemilatında arşiv ve mezar taşlarına göre utekâlarından (hizmetkâr) Hakika Kadın, İbrahim Ağa’nın divan kâtibi Abdulkadir Efendi, Cihanzâde çıraklarından Emine Kadın, Cihanzâde İbrahim Ağa’nın kahvecibaşısı Hacı Mustafa Ağa hizmette bulunmuştur. Yerleşim yerinde metreler boyunca halka “Size hâkim ve koruma için buradayız.” mesajını veren Cihanzâde Kulesi, bu veriler sonucunda Cihanzâde İbrahim Ağa’nın bir sultan ya da Avrupa feodal lordu gibi bir yaşam tarzını benimsemiş olması mümkündür. Bu düşünceye ek olarak Cihanzâde ailesini kule tahkimleri inşa etmesinde 18. ve 19. yüzyılda Aydın bölgesinde halk isyanları ve eşkıyalık faaliyetleri, aile bireyleri arasındaki ekonomik çatışmalar etkili olmuştur.

Kule, kırma taştan ve tuğla malzemeden beş katlı olarak inşa edilmiştir. Osmanlı döneminde kulenin zemininde taşlar bulundurulurdu. Kuşatmaya karşı kulenin dayanıklılığını artırmak ve saldırı esnasında bu taşlar çatıdan ve pencerelerden düşman üzerine atılırdı. Birinci katta kubbeli bir hamam, tonoz örtülü tuvalet ve yiyecek ya da çeşitli malzemelerin üst katlara taşınması için küçük bir asansör boşluğu bulunur. Aynı zamanda bu katta günümüze gelemeyen konak ile kule arasında hem köprü hem de kapı görevi gören bir düzenek bulunması gerekir. Günümüzde bu kapı dolgu taşlarla kapatılmış. Yapının ikinci katına merdivenle çıkılınca dehlizli bir koridor karşılıyor. Bu katta şömineli bir kışlık oda ile bir yazlık oda yer verilmiş. Üçüncü katta alt kata benzer tasarım ile yazlık ve kışlık olarak yapılmıştır. İkinci kata ek olarak bu katta kentin bulunduğu güney yönde seyir terası yerleştirilmiştir. Dördüncü kat, kulenin gözetleme terasıdır. Alan, tüm yönü ile yerleşim yerine hâkim konumdadır. Kulenin tüm dış cephelerinde mazgal pencere ve kaynar su ya da yağ dökülen senkendaz-küluhendaz (machilation) yer verilmiş.

Kule tahkimleri Antik Yunan’dan miras kalan ve Bizans mimarisi aracılığıyla sürdürülen bir gelenek olduğu açıktır. Osmanlının kuruluşunda sultanlarının bu tutumu, devletin son döneminde âyân ailelerini konaklarının yanına savunma kulesi yapmasına zemin hazırlamıştır. Cihanzâde İbrahim Ağa’nın, lord malikânelerinin mimari kurgusu ve mutlakıyetini korumak amacıyla inşa ettirdiği kulesine benzer anlayışla Çanakkale Cezayirli Gazi Hasan Kuleli Köşkü, Aydın Donduran Kulesi, Nazilli Arpaz Kulesi, Bodrum Mustafa Paşa Kulesi gibi inşa edilen yapılar kıyı Ege’de görülmektedir.

Günümüzde koruma ve restorasyon projesi hazırlanan kulenin tasarım, malzeme, strüktürde ve mimari yapının mekânsal, biçimsel ve yapı özelliği çerçevesinde özgün konumuna uygun bir şekilde restore edilmesi en büyük temennimdir.

Dr. İlker Gümüş

Detaylı bilgi için: Aydın’da Cihanzâde İbrahim Ağa Kulesi

#Aydın #OlayAydın #Koçarlı #Cihanzâde #Cihanoğlu #Kule